پس از دو دهه از طرح ایده جایگزینی یورو با دلار در ذخایر ارزی و معاملات بین‌المللی ایران، دولت حسن روحانی در این راستا تمامی وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی را موظف کرد ارز یورو را به عنوان ارز مبنای گزارش‌گری و انتشار آمار، اطلاعات و داده‌های مالی خود مورد استفاده قرار دهند.

این مصوبه ۹ روز پس از آن مورد تایید هیات وزیران دولت ایران قرار گرفت که ولی‌اله سیف، رئیس‌کل بانک‌مرکزی ایران در جریان ارائه دفاعیات خود در مقابل نمایندگان مجلس ایران در پی نوسان‌های کم سابقه بازار ارز، از طرح پیشنهاد جایگزینی یورو با دلار در مبادلات خارجی کشور با رهبر انقلاب‌اسلامی خبر داد. به گفته سیف این پیشنهاد به لحاظ این‌که دلار نقشی در مبادلات خارجی ایران ندارد، با استقبال مقام رهبری مواجه شده بود.

با این حال مصوبه دولت حذف دلار را تنها به گزارشگری بخش‌های دولتی محدود کرده و بانک‌مرکزی را موظف به مدیریت و اعلام مستمر نرخ برابری ریال و یورو کرده است. وظیفه‌ای که پیش از این نیز بانک‌مرکزی ایران به طور مستمر انجام می‌داده است.

جایگزینی یورو با دلار در گزارش‌گری نهادهای دولتی به این معنا خواهد بود که بخشی از آمار کلان کشور از جمله تولید ناخالص داخلی، صادرات و واردات بر مبنای ارز یورو اعلام خواهد شد. افزون بر این، مبنای تعهدات ارزی و مبادلات بین‌المللی دستگاه‌های دولتی نیز واحد پول اروپایی خواهد بود.

این اقدام به اعتقاد برخی کارشناسان ممکن است به دشوارتر شدن گزارش‌گری نهادهای دولتی و سخت‌تر شدن امکان مقایسه آمارهای سری زمانی اقتصاد ایران و نیز مقایسه آن با سایر اقتصادها و آمارهای سایر نهادهای بین‌المللی همانند اتحادیه کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) منجر خواهد شد.

پیگیری ایده‌ای ۲۳ ساله

ایده حذف دلار از سبد ارزی و مبادلات بین‌المللی ایران سابقه‌ای نزدیک به ۲۳ ساله دارد. این ایده اول بار زمانی طرح شد که بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۹۵ میلادی با صدور دو فرمان اجرایی متعاقب هم ابتدا تجارت این کشور با صنعت نفت ایران و سپس مجموعه تجارت با ایران را ممنوع اعلام کرد.

اولین اقدام اجرایی در این خصوص با کاهش سهم دلار در سبد ارزی ایران صورت گرفت اما با تقویت دلار آمریکا در ماه‌های پایانی سال ۲۰۰۸ میلادی و افت ارزش یورو در بازارهای جهانی، رسانه‌های ایران از زیان ۵ میلیارد دلاری این کشور از اجرای این سیاست خبر دادند.

با این وجود محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهوری وقت با رد این اخبار و همزمان با افزایش فشار تحریم‌های غرب علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران، در ماه سپتامبر سال ۲۰۰۹ میلادی در دستوری دیگر دولت را موظف کرد تا یورو را در حساب ذخیره ارزی کشور نیز جایگزین دلار آمریکا کند.

ریسک جایگزینی یورو با دلار

در پی استمرار چندین ساله کاهش سهم دلار در درآمدهای ارزی ایران، گذشته از بروز شوک قیمتی بازار ارز ایران در سال ۱۳۹۱، از ماه های پایانی سال ۱۳۹۶ بار دیگر نرخ ارز در بازار ایران روند صعودی به خود گرفت و حدود ۱۰ روز پیش و در رکوردی تازه، نرخ دلار آمریکا به ۶هزارتومان رسید. در پی این رخداد، دولت بلافاصله با هدف تک‌نرخی کردن ارز، نرخ رسمی دلار را با ۱۵ درصد افزایش ۴۲۰۰ تومان اعلام و خرید و فروش آزاد ارز توسط صرافی ها را ممنوع کرد. سپس در اقدامی مکمل، تصمیم گرفت تا دلار آمریکا را اساسا از گزارش‌های رسمی خود حذف کند.

نکته مهم درباره این تغییر، ریسک تحولات مستمر نرخ برابری ارزهای عمده جهان است؛ اتخاذ سیاست درست در این خصوص نیازمند دستیابی به تصویری درست و روشن از آینده یورو و نیز پیش‌بینی دقیق دوره‌های رکود و رونق اقتصادهای صنعتی است اما در شرایط فعلی که تحریم معاملات بر پایه دلار از سوی ایالات متحده آمریکا علیه ایران همچنان ادامه دارد و به گفته مقامات ایرانی، بسیاری از بانک‌های خارجی به دلیل نگرانی از تحریم‌های آمریکا از مبادلات دلاری با ایران امتناع می کنند و در مجموع انتقال درآمدهای دلاری صادرات نفت برای ایران بسیار دشوار شده، معامله با یورو برای ایران بسیار ساده‌تر است.

بنابراین با خارج کردن دلار از پرداخت‌ها، آزادی عمل ایران در استفاده از درآمدهای حاصل از فروش نفت افزایش می‌یابد و امکان استفاده از دریافت‌ها و پرداخت‌ها و نیز خطوط اعتباری سیستم بانک‌داری بین‌المللی تسهیل خواهد شد.

از سوی دیگر در کوتاه‌مدت به علت قطعی شدن خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و نیز شرایط مالی اقتصادهای ضعیف‌تر این اتحادیه، ریسک تکیه تمام قد بر یورو همچنان بالا خواهد بود.

گذشته از این، نرخ‌گذاری بسیاری از اقلام در بازارهای جهانی از جمله نفت بر پایه دلار صورت می‌گیرد. بسیاری از کشورها نیز مبادلات بین‌المللی خود را بر اساس دلار آمریکا انجام می‌دهند. در چنین شرایطی اجرایی شدن مصوبه دولت ایران در مورد الزامی شدن گزارش‌گری آمار و اطلاعات نهادهای دولتی بر مبنای یورو به معنای افزوده شدن یک مرحله بیشتر تبدیل نرخ‌ها در محاسبات و تدوین گزارش‌ها محسوب می‌شود.

به باور برخی کارشناسان، صرف جابجایی ارز پایه در محاسبات و حتی مبادلات به منزله بهبود وضعیت یا وخامت شرایط اقتصادی نیست چرا که یورو به طور لحظه‌ای و ۲۴ ساعته از تغییرات ارزش برابری دلار آمریکا متاثر است و بانک‌مرکزی ایران نیز ناگزیر از لحاظ آن در اعلام نرخ برابری یورو و ریال است.

با این وجود، تصمیم اخیر دولت حسن روحانی در خصوص جایگزینی یورو با دلار در گزارش‌گری نهادهای دولتی گذشته از این که نشانه افزایش فشارهای سیاسی ایالات متحده آمریکا بر اقتصاد ایران است، گامی محتاطانه برای پرکردن جای خالی دلار در اقتصاد ایران است که ظاهرا دولت فعلا برای آن راه‌حل دیپلماتیکی متصور نیست.