ایران و جهان - هرچند بانکها در بسیاری از کشورها در حوزه تأمین مالی خرد نیز سلطه خود را حفظ نموده اند، اما مؤسسات پولی غیربانکی نظیر تعاونی های اعتبار، ارائه کنندگان مهم خدمات اعتباری خرد هستند.

از فعالیتهای اعتباری که در صندوق های قرض الحسنه یا تعاونی های اعتبار انجام میگیرد در دنیا تحت عنوان تأمین مالی خرد یا اعتبارات خرد یاد می شود.

اعتبارات خرد یا تأمین مالی خرد مفاهیم مهمی است که در اقتصاد توسعه و برنامه های مبارزه با فقر به ویژه در کشورهای درحال توسعه، شكل گرفته است. با این حال تأمین مالی خرد در کشورهای پیشرفته نیز جایگاه ویژه ای به خصوص در مؤسسات پولی غیربانكی مانند اتحادیه های اعتباری دارد .

براساس تعریفی که کمیته بین المللی نظارت بانكی بازل در سال 2010 ارائه کرده است، در بسیاری از کشورها تأمین مالی خرد به مفهوم ارائه خدمات مالی در مقادیر محدود به افراد با درآمد پایین یا کسب وکارهای کوچک و غیرمتشكل است که با رشد فزایندهای، توسط انواع مؤسسات مالی به عنوان فعالیت اصلی و یا بخشی از پورتفوی دارایی های آنها درحال عرضه است.

هرچند بانکها در بسیاری از کشورها در حوزه تأمین مالی خرد نیز سلطه خود را حفظ نموده اند، اما مؤسسات پولی غیربانكی نظیر تعاونی های اعتبار، ارائه کنندگان مهم خدمات اعتباری خرد هستند.

طبق برآوردهای محتاطانه مؤسسات پولی غیربانكی در کشورهای توسعه یافته حداقل پنج درصد منابع سپردهای بازار پول را در اختیار دارند. هرچند با توجه به خرد بودن سپرده های دریافتی و یا تسهیلات پرداختی ضریب نفوذ این مؤسسات در بسیاری از کشورها دارای اهمیت بیشتری است. برای مثال در روآندا با وجود اینكه 10 درصد منابع سپردهای در اختیار این مؤسسات است 40 درصد مشتریان بازار پول به این مؤسسات تعلق دارند و یا در بنگلادش 7 میلیون فقره وام توسط این مؤسسات پرداخت شده درحالی که تعداد وامه ای پرداختی توسط سیستم بانكی 4.4 میلیون فقره بوده است. در زیمبابوه نیز مؤسسات تأمین مالی خرد به لحاظ تعدادی، سه برابر بانک های تجاری وام پرداخت کرده اند.

اهمیت تأمین مالی خرد به آن اندازه است که برنامه های فراوانی توسط دولتها، نهادهای بین المللی توسعه ای و همچنین نهادهای غیردولتی به عنوان کلیدی ترین استراتژی برای فقرزدایی در کشورهای با درآمد پایین و دهک های فقیر در کشورهای غنی درحال اجراست.

به گزارش خبرآنلاین، این برنامه ها در راستای نیل به اهداف توسعه هزاره که توسط سازمان ملل متحد ارائه شده است پیگیری میشود از این جهت سال 2005 توسط سازمان ملل به عنوان سال اعتبارات خرد نامگذاری شد. در این راستا کمیته بال نیز اصول 25 گانه خود در زمینه نظارت مؤثر بانكی را منطبق با فعالیت های تأمین مالی خرد در سال 2010 منتشر کرد که نشان دهنده اهمیت حوزه تأمین مالی خرد با نگاه نظارتی است.

صندوق های قرض الحسنه به عنوان نهادهایی مردمی و خودجوش در بستر فرهنگ اسلامی کشور شكل گرفتند. این نهاد به جهت نیت خیرخواهانه مؤسسین و ماهیت عقد قرض الحسنه در زمره مؤسسات خیریه قلمداد شده است. هرچند طول عمر این نهاد کمتر از 50 سال است؛ اما توانسته در نقاط زیادی از کشور به شكل چشمگیر و در عین حال در مقیاس های کوچک و خرد به فعالیت بپردازد.

مبنای فعالیت صندوق های قرض الحسنه، قبول سپرده های قرض الحسنه و اعطای تسهیلات به نیازمندان در قالب عقد قرض است. ماهیت عقد قرض به گونهای است که نباید بهره ای از قرض گیرنده دریافت شود و صندوق قرض الحسنه نقش واسطه میان قرض دهنده و قرض گیرنده را به عهده دارد. به این مفهوم که قرض دهنده یا سپرده گذار با نیت خیر و جهت کمک به افراد دیگر اقدام به افتتاح حساب و سپرده گذاری در صندوق قرض الحسنه می کند و مدیران صندوق عمدتاً متقاضیانی را که اعضای معرفی کننده آنها وجوه بیشتری را در صندوق سپرده گذاری کرده اند جهت دریافت وام و تسهیلات در اولویت قرار میدهند.

موارد فوق درخصوص صندوق های قرض الحسنه کوچک و سنتی میباشد که قانونگذار شرایط بسیار محدودکننده ای برای آنان در نظر گرفته است. هرچند در این میان، صندوق های بزرگی نیز شكل گرفته اند که با بسط و گسترش فعالیتهای خود، به دیگر امور تجاری و اقتصادی پرداخته اند.

این صندوق ها بر اساس مطالعات مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به ترتیب زیر دسته بندی شده اند:

صندوق های قرض الحسنه خانوادگی و دوستانه

صندوق های قرض الحسنه خانوادگی و دوستانه که به صورت غیررسمی (بدون ثبت قانونی و فاقد شخصیت حقوقی) به فعالیت محدود می پردازند. این صندوقها به شكل تعاونی، منابع اعضای خود را جمع آوری میکنند و براساس معیارهایی به نوبت، به همان ها وام میدهند. با توجه به فعالیت غیررسمی این صندوق ها آمار و اطلاعات خاصی در این مورد وجود ندارد.

صندوق های قرض الحسنه مساجد و حسینیه ها

این صندوق های قرض الحسنه در داخل مساجد و حسینیه ها شكل گرفته و عموماً توسط هیئت امنای مسجد و یا حسینیه مدیریت میشوند. منابع این دسته از صندوق ها عمدتاً از افراد خیر تأمین می شود و برای اعطای وام های خرد به افراد نیازمند تخصیص می یابد. اکثر این دسته از صندوق های قرض الحسنه نیز فاقد شخصیت حقوقی ثبت شده، می باشند.

صندوق های قرض الحسنه ادارات و تعاونی های اعتبار صنفی

دسته سوم صندوق ها، صندوق های قرض الحسنه ادارات و شرکتها هستند که داخل سازمان و نهاد خود به کارکنان خود تسهیلات می دهند. براساس بررسی های به عمل آمده بیش از 62 درصد تعاونی های اعتبار صنفی با وجود اینكه می توانند از کلیه عقود موجود در بانكداری بدون ربا در تجهیز و تخصیص منابع استفاده کنند، صرفاً به فعالیت قرض الحسنه می پردازند و آنها را می توان تعاونی های اعتبار قرض الحسنه نامید.

تنها تعاونی اعتبار مورد قبول در چارچوب مقررات جاری کشور تعاونی اعتبار صنفی است.

اطلاعات جمع آوری شده از 886 تعاونی اعتبار صنفی در سال 1386 نشان میدهد از کل تعاونی های اعتبار فعال 624 مؤسسه یعنی 62 درصد این تعاونی ها، تسهیلات غیرقرض الحسنه صفر دارند یعنی تنها به اعطای وام قرض الحسنه به اعضا مبادرت می ورزند و کمتر از 8 درصد آنها یعنی تعداد 48 تعاونی از سایر عقود جهت اعطای تسهیلات استفاده می کنند. بنابراین 422 تعاونی اعتبار فعال یعنی قریب به 62 درصد تعاونی های اعتبار به صورت یک » صندوق تأمین مالی قرض الحسنه تعاون» فعالیت میکنند. بدین ترتیب که ماهیانه مبلغی را از حقوق اعضای خود کسر و در حساب سرمایه ثبت می نمایند. بدین ترتیب 122 درصد منابع آنها از حساب سرمایه تأمین می شود و هیچگونه حساب سپرده ای که تعهد پرداخت در سررسید را داشته باشند، در این تعاونی ها وجود ندارد.

منظور از این صندوق های قرض الحسنه، صندوق هایی است که رسماً به ثبت رسیده و به عموم مردم خدمات میدهند. صندوق های قرض الحسنه عام را میتوان در قالب سه دسته طبقه بندی کرد که عبارتند از:

- صندوق های قرض الحسنه نوع اول یا صندوق های قرض الحسنه معاونت،

- صندوق های قرض الحسنه نوع دوم یا صندوق های قرض الحسنه تعاون،

- صندوق های قرض الحسنه نوع سوم یا صندوق های بزرگ.

صندوق های قرض الحسنه نوع اول به صندوق هایی اطلاق میشود که در قالب اساسنامه بانک مرکزی قرار می گیرند. این صندوق ها با هدف معاونت و معاضدت تشكیل شده اند بدین ترتیب که افراد خیر و متمول بدون چشم داشت اخذ وام و برای کمک به نیازمندان، اقدام به تأسیس و فعالیت در قالب این صندوق های قرض الحسنه میکنند (از آنجایی که کمک و عون در این صندوق ها عمدتاً یکطرفه و از خیرین به سمت نیازمندان است، معاونت نامیده شده اند.)

هرچند آمار و اطلاعات دقیقی از میزان فعالیت و سهم تأثیرگذاری این مؤسسات در بازار غیرمتشكل پولی وجود ندارد، اما حسب برآوردها سهم منابع آنها کمتر از 12 درصد منابع کل صندوق های قرض الحسنه است لذا به نظر میرسد با توجه به فعالیت محدود این صندوق های قرض الحسنه ضرورت چندانی برای نظارت بر آنها نیز نباشد.

دسته دوم از صندوق های قرض الحسنه ثبت شده، صندوق های تعاون است. این صندوق ها با رویكرد تعاون شكل گرفته اند. بدین ترتیب که اعضای صندوق، همگی افرادی هستند که در مقاطعی به وام قرض الحسنه نیاز پیدا میکنند. هدف از شكل گیری صندوق های قرض الحسنه تعاون این بوده است که وجوه مازاد اعضا را جمعآوری کرده و براساس معیارهایی )مانند قرعه کشی، میزان و مدت سپرده گذاری( به همین اعضا تسهیلات پرداخت کند. طبق برآوردها از نظر حجم فعالیت 62 درصد صندوق های قرض الحسنه موجود در کشور از این دسته اند.

برخی کارشناسان این صندوق های قرض الحسنه را پایاپای می نامند زیرا میزان سپرده گذاری هر عضو براساس میانگین مانده موجودی و میزان تسهیلات اعطایی به آنها براساس سیستم امتیازبندی، تهاتر میشود. اما به نظر می رسد صندوق های قرض الحسنه تعاون اعم از صندوق های قرض الحسنه پایاپای و... آن می باشد زیرا صندوق های پایاپای به صورت صریح و یا ضمنی سیستم امتیازبندی خود را معمولاً به صورت جداولی به اعضا ارائه میکنند، اما برخی دیگر از صندوق های قرض الحسنه تعاون صرفاً به این مسئله اشاره می کنند که افرادی که حساب آنها دارای عملكرد بیشتری باشند در اولویت دریافت تسهیلات بیشتر و تعداد اقساط بیشتری قرار دارند.

این صندوق ها تحت عنوان قرض الحسنه ثبت شده و فعالیت می کنند ولی عملاً فراتر از فعالیت هایی که طبق اساسنامه صندوق های قرض الحسنه برای ایشان در نظر گرفته شده است گام برداشته اند. طبق نظر مدیران این صندوق ها، به دلیل عدم وجود چارچوب قانونی مشخص در قالب صندوق قرض الحسنه فعالیت خود را انجام میدهند.

دسته سوم صندوق های قرض الحسنه بزرگ بوده اند که از نظر تعداد کمتر از 5 درصد صندوق های قرض الحسنه را به خود اختصاص داده، اما اقدام به فعالیت گسترده مالی نموده و با افتتاح شعبه در سراسر کشور فعالیت خود را گسترش میدهند. این صندوق ها نیز در ابتدای امر تحت عنوان صندوق قرض الحسنه فعالیت خود را آغاز کردهاند؛ لكن فعالیت آنها هیچگونه مشابهتی با الگوی ارائه شده ازسوی بانک مرکزی برای صندوق قرض الحسنه را نداشت و عمدتاً با ساختار مؤسسات مالی و اعتباری همخوانی داشتند.

درحال حاضر برخی از این مؤسسات تبدیل به بانک شده اند مانند صندوق قرض الحسنه انصارالمجاهدین که به بانک انصار، مؤسسه قرض الحسنه قوامین به بانک قوامین و مؤسسه قرض الحسنه بسیجیان نیز در شرف تأسیس بانک مهر اقتصاد میباشد. برخی دیگر از صندوق های قرض الحسنه بزرگ که تعدادی از آنها مانند صندوق قرض الحسنه مهر وطن و مهر میهن با بحران مواجه شده بودند در بانک قرض الحسنه تجمیع و ساماندهی شده اند.

با همه بحرانهایی که درخصوص صندوق های قرض الحسنه بزرگ در کشور پیش آمد به نظر میرسد بانک مرکزی تاحدودی موفق به ساماندهی این بخش از مؤسسات اعتباری فعال در بازار غیرمتشكل پولی شده است. البته در مورد ادغام این صندوقها در بانک های قرض الحسنه یا مؤسسات اعتباری و فرآیند کفالت و انحلال و همچنین وضعیت داراییها و بدهیها و به ویژه سودهای انباشته آنها، با توجه به شخصیت حقوقی هیئت امنایی و غیرانتفاعی صندوق های قرض الحسنه و شخصیت سهامی و انتفاعی بانک های قرض الحسنه و مؤسسات اعتباری، مباحث و چالشهای مفصل حقوقی و مالی مطرح است که خود نیازمند تحقیقی مجزاست.